مرگ از منظر عرفان‌

مرگ یعنی عصاره زندگی. مساله مرگ در فرهنگ انبیای الهی این نیست که انسان می‌میرد، بلکه مرگ ‌به این معناست که انسان، مرگ را می‌میراند و بین این دو خیلی فرق است؛ زیرا کسی که می‌گوید: <من ‌می‌میرم و نابود می‌شوم>، چنین آدمی یا پوچ خواهد بود یا بی‌بند وبار، یا همیشه ناامید است یا باری به هر ‌جهت؛ زیرا می‌گوید وقتی پایان زندگی، نابودی است، چرا از لذت زودگذر بهره نبرم؟ برای او حلال و حرام ‌یکسان است؛ زشت و زیبا یکسان است؛ مساله غیرت و مسئولیت و تعهد مطرح نیست؛ می‌گوید عاقبت ‌زندگی نابودی است.
این یک فکر باطل و یک جهان‌بینی غلط است. انبیا به ما آموخته‌اند که انسان، مرگ ‌را می‌میراند، مرگ را تسلیم خود می‌کند نه انسان بمیرد و تسلیم مرگ شود. تعبیر قرآن این نیست که شما ‌می‌میرید؛ این است که شما مرگ را می‌چشید و می‌میرانید. نفرمود مرگ، هر کسی را می‌چشد؛ ‌فرمود: <هر کسی مرگ را می‌چشد: کل نفس ذائقه الموت>(انبیاء، 35).
شما اگر تشنه‌اید، یک لیوان آب یا شربت ‌را که می‌نوشید، این شربت را محو کرده‌اید یا شربت شما را محو کرده است؟ شما این لیوان آب را از بین ‌برده‌اید یا این لیوان آب، شما را؟ شما او را هضم کردید یا او شما را؟ قرآن نمی‌گوید مرگ، انسان را می‌چشد، ‌می‌گوید انسان، مرگ را می‌چشد. مرگ یعنی تحول، یعنی تغییر. انسان تغییر و تحول و دگرگونی را ‌می‌چشد، محو می‌کند و به ثبات می‌رسد. ‌
وانگهان نور به آفاق دمیم از دل خویش‌
چون به خورشید رسیدیم و غبار آخر شد
ما برای همیشه زنده‌ایم. اگر بزرگان ادب‌پرور گفته‌اند ما وقتی می‌میریم، به خورشید می‌رسیم و دیگر ‌بی‌غبار زندگی می‌کنیم، یعنی ما به دارالقراری که قرآن گفته است، می‌رسیم. الان ما در عالم حرکتیم، سیال ‌و سیاریم و به دارالقرار می‌رسیم و آرام می‌گیریم. ماییم که مرگ را هضم می‌کنیم، نه اینکه مرگ ما را هضم ‌کند و از بین ببرد. مرگ یعنی تحول، هجرت، جابه جا شدن. ما به جایی می‌رسیم که ‌جابه جا شدن و تحول و دگرگونی را هضم می‌کنیم و به ثبات می‌رسیم. دیگر نمی‌میریم.
این روحیه با آن ‌روحیه‌ای که مرگ را نابودی می‌داند، تفاوتشان از زمین تا آسمان است. آنچه در جوانهای غرب ‌می‌بینید، این است که یا پوچ اند یا بی‌بند و بار. می‌گویند پایان زندگی نابودی است. آنها خیال می‌کنند انسان ‌که می‌میرد، مثل درختی است که خشک می‌شود. چون الان یک زندگی گیاهی دارند یعنی خوب خرامان اند، ‌خوب تغذیه می‌کنند، خوب بالنده‌اند، خوب رشد می‌کنند و چون کسی که در حد حیات گیاهی فکر می‌کند، ‌پایانش حیران شدن است و خبری بعد از 60 یا 70 سال نیست، یا احساس پوچی می‌کند یا باری به هر ‌جهت می‌شود؛ ولی اگر کسی جهان‌بینی‌اش این بود که <مرغ باغ ملکوتم>، وقتی که می‌میرم، این قفس ‌می‌شکند و از قفس تن و طبیعت آزاد می‌شوم و پر می‌کشم، این شخص به دیار باز می‌اندیشد. به آسمان ‌وسیع می‌اندیشد. همان که قرآن فرمود: <وسارعوا الی مغفره من ربکم وجنه` عرضها السماوات ‌والارض...: بروید سراغ باغی که به پهنای آسمانهاست... >(آل‌عمران، 133) ائمه علیهم‌السلام فرمودند: < تمام ‌اهل زمین اگر مهمان یک بهشتی باشند، جا دارد. > یعنی خانه‌اش آنقدر وسیع است که اگر یک وقت این شش ‌میلیارد جمعیت کره زمین ظهر مهمانش باشد، جا دارد! ‌
روح ما فوق‌العاده وسیع است. ما که این پیکر خاکی نیستیم. این پیکر خاکی گوشه‌ای از آن گوشه‌های ‌حیات انسانی است.
این عظمت را انسان نباید هدر بدهد و رایگان بفروشد. ائمه و انبیا علیهم‌السلام ‌آمدند، وجود مبارک ولی عصر(ارواحنا فداه) می‌آیند که این معانی را برای ما تبیین کنند. بگویند که: ای انسان، ‌تو زندگی گیاهی نداری؛ زندگی حیوانی نداری؛ تو بالاتر از زمینی. تو بالاتر از آسمانی. به دلیل اینکه شما ‌در عالم خواب، بدنتان در رختخواب است، روحتان کجاها می‌رود! این روح همان است که شما بعد از مدتی با ‌آن سروکار دارید. آن را که نمی‌شود ارزان فروخت.
پس اگر برای ما روشن شد که ما مرگ را می‌میرانیم، نه ‌می‌میریم، ما تحول و دگرگونی را از پای درمی‌آوریم، نه از پا درافتیم؛ آنگاه درست می‌اندیشیم. می‌گوییم ‌هر کاری که انجام می‌دهیم، باید با ابد ما سازگار باشد، با ابدیت ما سازگار باشد. وجود مبارک ولی عصر (عج) ‌که ظهور می‌کند، این معارف را به ما القا می‌کند. وقتی این معارف را به ما القا کرد، امور مادی برای ما جاذبه ‌ندارد.
آن وقت نه ظلم می‌کنیم، نه زیر بار ظلم می‌رویم. چنین جهانی پر از عدل و داد می‌شود و حضرت اولین ‌کاری که می‌کند، بسیج فرهنگی را تقویت می‌کند؛ یعنی جهان‌بینی باز به انسان می‌دهد.
می‌گوید هرگز ‌نمی‌میری. آنچنان این بزرگان بر مرگ مسلط هستند که می‌گویند: <ای مرگ، اگر نمرده‌ای، مرا دریاب!> مبارز ‌می‌طلبند.
یک پهلوان جهانی برای مبارزه، جهان‌پهلوان می‌طلبد. این مرگ کجاست که من او را از پای درآورم؟ ‌ای مرگ اگر نمرده‌ای دریابم. چون من مشکل ندارم. چون من می‌خواهم از این زندان آزاد بشوم. ‌مرغ باغ ملکوتم، نی ام از عالم خاک‌
چند روزی قفسی ساخته‌اند از بدنم‌
من می‌خواهم از این زندان بیرون بیایم. ما با این انگیزه، با این جهان‌بینی، با این دید همراهیم. ‌
نویسنده: عبداللّه - جوادی آملی

تناسخ از ریشه نسخ گرفته شده و از کلمات اهل لغت دربارة این واژه، چنین بر مى‏آید که از آن دو خصوصیت استفاده مى‏شود:

 1. تحول و انتقال؛ 2. تعاقب دو پدیده که یکى جانشین دیگرى گردد. در آنجا که حکمى در شریعت به وسیله حکم دیگر برطرف شود، لفظ نسخ به کار مى‏برند و هر دو ویژگى به روشنى در آن موجود است ولى آنجا که این لفظ در مسائل کلامى مانند تناسخ به کار مى‏رود تنها به ویژگى اول اکتفا مى‏شود. ویژگى دوم مورد نظر قرار نمى‏گیرد. مثلاً خواهیم گفت: تناسخ این است که روحى از بدنى به بدن دیگر منتقل شود. در اینجا تحول و انتقال هست ولى حالت تعاقب، که یکى پشت سر دیگرى در آید وجود ندارد. و در هر حال شایسته است ما به انواع تحول‏ها و نقل‏ها اشاره کنیم:

1. انتقال نفس انسانى از این جهان به سراى دیگر؛ 2. انتقال نفس در سایه حرکت جوهرى از مرتبه قوه به مرتبه کمال، همان طور که جریان، در نفس نوزاد چنین است زیرا نفس نوزاد از نظر کمالات کاملاً به صورت قوه و زمینه است ولى به تدریج به حد کمال مى‏رسد؛ 3. انتقال نفس پس از مرگ به جسمى از اجسام مانند سلول نباتى و یا نطفة حیوان و یا جنین انسان و به دیگر سخن آنگاه که انسان مى‏میرد، روح او به جاى انتقال به نشأه دیگر باز به این جهان باز مى‏گردد و در این بازگشت نفس براى خود بدنى لازم دارد، که با آن به زندگى مادى خود ادامه دهد. این بدن که ما از آن به جسم تعبیر آوردیم گاهى نبات است و گاهى حیوان و گاهى انسان و در حقیقت روح انسان پس از آن همه تکامل، تنزل یابد و به نبات یا حیوان و یا جنین انسانى تعلق گیرد و بار دیگر زندگى را از نو شروع کند، واقعیت مثل معروف روز از نو و روزى از نو تجسم پیدا مى‏کند، این همان تناسخ است که در فلسفه اسلامى و قبلاً در فلسفه یونان بلکه در مجامع فکرى بشر مطرح بوده است و غالباً کسانى که تجزیه و تحلیل درستى از معاد نداشتند به این اصل پناه مى‏بردند گوئى اصل تناسخ جبران‏کننده مزایاى معاد است و بازگشت انسان به این دنیا و تعلق نفس به بدن مادى گاهى براى دریافت پاداش و یا براى کیفربینى است مثلاً کسانى که در زندگى دیرینه خود درستکار و پاکدامن بوده‏اند بار دیگر که به این جهان باز مى‏گردند از زندگى بسیار مرفه و دور از غم و ناراحتى -به عنوان پاداش- برخوردار مى‏شوند در حالى که آن گروه که در زندگى پیشین خود تجاوزکار و ستمگر بوده‏اند براى کیفر به زندگى پست‏تر باز مى‏گردند -تو گوئى- اگر امروز گروهى را مرفه و گروه دیگرى را گرسنه و برهنه مى‏بینیم این به خاطر نتیجه اعمال پیشین آنها است که به این صورت تجلى مى‏کند و هرگز تقصیرى متوجه فرد یا جامعه نیست. ما با اینکه از آمیختن بحث‏هاى فلسفى و کلامى به بحث‏هاى اجتماعى مى‏پرهیزیم ولى در اینجا از اشاره به نکته‏اى ناگزیریم و آن اینکه اعتقاد به تناسخ به این شکل مى‏تواند اهرمى محکم در دست جهانخواران باشد که عزت و رفاه خود را معلول پارسائى دوران دیرینه و بدبختى و بخت برگشتگى بیچارگان را نتیجه زشتکاری‏هاى آنان در زندگی‏هاى قبلى قلمداد کنند و از این طریق بر دیگ خشم فروزان و جوشان توده‏ها که پیوسته خواستار انقلاب و پرخاشگرى بر ضدمرفهان و مستکبران مى‏باشد آب سرد بریزند و همه را خاموش نمایند. اگر مارکسیسم مى‏گوید دین افیون ملت‏ها است باید چنین اندیشه‏هاى دینى را افیون ملت‏ها بداند و آن را در خدمت مستکبران و غارتگران بیاندیشد نه آئین‏هاى منزه از این خرافات را و شاید به خاطر این انگیزه بوده است که اندیشه تناسخ در سرزمین‏هایى مانند هند رشد نموده که از نظر بدبختى و گسترش فاصله طبقاتى وحشت‏زا و هولناک مى‏باشد. به طور مسلم صاحبان زر و زور براى توجیه کارهاى خود و براى فرو نشاندن خشم ملت‏هاى گرسنه و برهنه به چنین اصلى پناه مى‏بردند و رفاه خود و سیه‏روزى همسایه دیوار به دیوار را از این طریق توجیه مى‏نمودند تا آن هندى بیچاره به جاى فکر در انقلاب بر زندگى قبلى خود تأسف ورزد و با خود بگوید چرا من در هزاران سال پیش در این جهان که زندگى مى‏کردم چنین و چنان کرده‏ام که اکنون دامنگیرم شده است ولى خوشا به حال آن خواجگان که هم‏اکنون میوة نیکوکارى خود را مى‏چینند بدون آنکه ستمى به کسى بنمایند. یک چنین اصل، درست در خدمت ستمگران زورگو بوده است که متأسفانه در سرزمین هند رشد و نمو کرده است. در هر حال ما در اینجا به بحث فلسفى خود ادامه مى‏دهیم و اقسام تناسخ را یادآور مى‏شویم. اصولاً از طرف قائلان به تناسخ سه نظریه مطرح مى‏باشد که عبارتند از: 1. تناسخ نامحدود؛ 2. تناسخ محدود به صورت نزولى؛ 3. تناسخ محدود به صورت صعودى.

 هر چند هر سه نظریه از نظر اشکال تصادم با معاد یکسان نمى‏باشند زیرا قسم نخست از نظر بحث‏هاى فلسفى باطل و با معاد کاملاً در تضاد مى‏باشند در حالیکه قسم سوم فقط یک نظریة فلسفى غیرصحیح است هر چند اعتقاد به آن مستلزم مخالفت با اندیشه معاد نیست همانگونه که قسم دوم نیز مخالفت همه جانبه با اندیشه معاد ندارد ولى چون همگى در یک اصل اشتراک دارند و آن انتقال نفس از جسمى به جسم دیگر دست از این جهت قسم سوم را نیز در شمار اقسام تناسخ مى‏آوریم.