قبر و سؤال قبر و عذاب و ثواب در قبر

از مسائلى که در روایات فراوان از ائمه معصومین علیهم السلام رسیده است مسئله قبر و سؤال قبر و عذاب و ثواب در قبر است این مسئله بسیار مورد توجه قرار گرفته است و بعضى از آیات قرآن نیز مسئله قبر و سؤال در قبر و ثواب و عقاب در قبر را مورد بررسى قرار داده است .

مقصود از قبر آنچنان که از بسیارى از اخبار استفاده مى شود جایگاهى است که روح در عالم برزخ در آن قرار دارد . (1)

سؤال از کسانى که مؤمن بوده و آنان که کافر بوده اند و در ایمان و کفر خود ثابت باشند ، (2) مورد اتفاق علماء دین است و همچنین ثواب و عذاب براى بدکاران و نیکوکاران در عالم برزخ مورد اتفاق بزرگان دین مى باشد .

اخبار و روایاتى که در این مورد از طریق عامه (اهل سنت) و خاصه (شیعیان) رسیده فراوان است .

لذا مرحوم خواجه نصیرالدین طوسى رضوان اللَّه تعالى علیه فرموده است :

«وعذاب القبر واقع للإمکان وتواتر السمع بوقوعه» (3)

یعنى عذاب قبر حقیقت دارد و ثابت است زیرا ممکن است و محال عقلى نیست و دلیلهاى نقلى روایات و احادیث در حدّ تواتر (یعنى این روایات احتمال تبانى و قرارداد افراد در دروغ گفتن و جعل این روایات مورد ندارد: رسیده است .

مرحوم علامه حلّى در شرح تجرید مى فرماید :

از ضرار نقل شده است که عذاب قبر را انکار کرده است ولى اجماع بر خلاف نظر او است . (4)

مرحوم شیخ مفیدرحمه الله در جواب مسائل سرویه در موردى که از عذاب قبر و کیفیت آن از ایشان سؤال شده است فرموده است :

«الکلام فی عذاب القبر طریقة السّمع دون العقل . وقد ورد عن أئمّة الهدى علیهم السلام أنّهم قالوا :[ لیس یعذب فی القبر کلُّ میتٍ و إنّما یعذب من جملتهم من محض الکفر ولا ینعَّم کلّ ماض لسبیله ، وإنّما ینعَّم منهم من محض الإیمان محضاً فأمّا سوى هذین الصنفین فإنّه یلهی عنهم (5)] و کذلک روى أنّه لا یسأل فی قبره إلّا هذان الصنفان خاصّة ، فعلى ما جاء به الأثر من ذلک یکون الحکم ما ذکرناه .» (6)

سخن در زمینه عذاب قبر از راه نقل به اثبات مى رسد و عقل را در آن راهى نیست و از اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام روایات رسیده که آن بزرگواران فرموده اند : این چنین نیست که هر میتى در قبر عذاب شود و فقط افرادى که در کفر خود ثابت بوده اند معذّب مى شوند و نیز هر کسى متنعم به نعم آخرتى نمى شود و فقط کسانى که در ایمان ثابت قدم بوده اند از نعمتهاى بهشتى بهره مى برند و اما غیر این دو صنف در عالم برزخ به حال خود شان واگذاشته مى شوند .

آرى پرسش و بازجوئى افراد بشر و ثواب و عقاب براى آنان پس از ورود به عالم قبر و برزخ از مطالب مسلّم دینى است و اعتقاد به آن از نظر تعالیم اسلامى لازم و ضرورى است .

اکنون برخى از آیات شریفه قرآن که تفسیر به سؤال ، و ثواب و عقاب در قبر و برزخ شده است و بعضى از روایات در ارتباط با سؤال در قبر و ثواب و عقاب در قبر و برزخ را ، متذکر مى شویم .

1 ـ عن النبیّ صلى الله علیه وآله فی قوله تعالى : «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوْا بِالْقَولِ الثَّابِتِ فِى الحَیوةِ الدُنْیا وَفِى الآخِرَةِ» (7)

قال : فی القبر إذا سئل الموتى . (8)

پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله در ارتباط با قول خداوند[خداوند ثابت مى دارد کسانى را که به گفتار ثابت در زندگى دنیا و در آخرت ایمان آورده اند ]فرمودند : مقصود از قول ثابت در آخرت هنگامى است که مردگان در قبر سؤال شوند .

از این حدیث بخوبى استفاده مى شود که در قبر از مردگان سؤال خواهد شد .

2 ـ علامه مجلسى رحمه الله از تفسیر على بن ابراهیم نقل مى کند :

عن أبی بصیر قال : سمعت أباعبداللَّه علیه السلام یقول : «فأمّا اِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِیْنَ فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ» وقال : فى قبره «وَ جَنَّةُ نَعِیم» قال فی الآخرة «وَ اَمّا اِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ الضَّالینَ* فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیْمٍ» فی القبر «وَ تَصْلِیَةُ جَحِیْمٍ» فی الآخرة . (9)

ابوبصیر مى گوید : شنیدم حضرت صادق علیه السلام در توضیح آیه مورد نظر فرمود : پس اگر از مقربین شد آنگاه بشارت و خشنودى در قبر براى اوست و بهشت پر نعمت از براى او در آخرت است و اگر از تکذیب کنندگان و گمراهان باشد پس نازل شده از آب گرم و جوش براى او است ، مقصود در قبر است و جایگاهش دوزخ است مقصود در آخرت است .

از حدیث فوق مسئله عذاب قبر کاملاً روشن و آشکار استفاده مى شود و بدیهى است هنگامى که قبر جایگاه عذاب براى جمعى باشد جایگاه ثواب و رحمت هم براى جمعى خواهد بود .

3 ـ علامه مجلسى رحمه الله از کتاب ارزنده محاسن نقل فرموده :

عن أبی بصیر ، عن أحدهماعلیهما السلام قال : إذا مات العبد المؤمن دخل معه فی قبره ستّة صور ، فیهنّ صورة أحسنهنّ وجهاً ، وأبهاهنّ هیبة ، وأطیبهنّ ریحاً ، وأنظفهنّ صورة ، قال : فیقف صورة عن یمینه ، وأخرى عن یساره ، وأخرى بین یدیه ، وأخرى خلفه ، وأخرى عند رجله ، وتقف الّتی هی أحسنهنّ فوق رأسه ، فإن اُتی عن یمینه منعته الّتی عن یمینه ، ثمّ کذلک إلى أن یؤتى من الجهات الستّ ، قال : فتقول أحسنهنّ صورةً : ومن أنتم جزاکم اللَّه عنّی خیراً ؟ فتقول الّتی عن یمین العبد : أنا الصّلوة ، وتقول الّتی عن یساره : أنا الزکاة ، وتقول الّتی بین یدیه : أنا الصیام ، وتقول الّتی خلفه : أنا الحجّ والعمرة ، وتقول الّتی عند رجلیه : أنا برّ من وصلت من إخوانک ، ثمّ یقلن : من أنت ؟ فأنت أحسننا وجهاً ، وأطیبنا ریحاً ، وأبهانا هیئة ، فتقول : أنا الولایة لآل محمّد صلوات اللَّه علیهم أجمعین . (10)

ابوبصیر از حضرت امام محمّد باقرعلیه السلام و یا از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام شنیده است که فرمودند : هنگامى که انسان با ایمان فوت مى شود شش صورت با او وارد قبر مى شوند که یکى از آن شش صورت بسیار زیبا و از دیگر صورتها نیکوتر و با شکوهتر و خوشبوتر و نظیف تر مى باشد .

یکى از آن صورتها طرف راست ، و دیگرى طرف چپ ، و دیگرى پیش رو و دیگرى پشت سر او ، و دیگرى نزد پاى او قرار مى گیرند . و آن صورتى که از همه نیکوتر است بالاى سر آن قرار مى گیرد آنگاه اگر از طرف راست او عذابى متوجه آن شود آن صورت طرف راست آن عذاب را رد مى کند و همچنین اطراف دیگر این انسان با ایمان که در قبر گذارده شده است آنگاه آن صورتى که از همه بهتر و نیکوتر است مى گوید : شما که هستید ؟ خداى به شما جزاى خیر دهد ، آن که در طرف راست است مى گوید : من نماز هستم ، و آن که طرف چپ قرار دارد مى گوید : من زکات مى باشم ، و آن که روبروى او است مى گوید : من روزه ام ، و آن که پشت سر اوست مى گوید : من حج و عمره ام ، و آن که پائین پاى اوست مى گوید : من احسان و نیکویى به برادر دینى مى باشم ، آنگاه همه آنها به آن که از همه نیکوتر است مى گویند : تو که هستى که از همه ما نیکوتر ، زیباتر و خوشبوتر مى باشى ؟ مى گوید : من ولایت آل محمّدعلیهم السلام مى باشم صلوات خداى تعالى بر تمام آن بزرگواران باد .

4 ـ مرحوم ثقة الإسلام کلینى رحمه الله نقل فرموده :

قال أبوعبداللَّه علیه السلام :

لا یسأل فی القبر إلّا من محض الإیمان محضاً أو محض الکفر محضاً والآخرون یلهون عنهم . (11)

حضرت صادق علیه السلام فرموده اند : سؤال نمى شود در قبر مگر از کسى که در ایمان خالص است و یا آن که در کفر خالص باشد و دیگران را وامى گذارند .

5 ـ و نیز ثقة الاسلام کلینی رحمه الله نقل فرموده :

قلت لأبی جعفرعلیه السلام أصلحک اللَّه من المسؤلون فی قبورهم ؟ قال : من محض الإیمان ومن محض الکفر ، قال : قلت : فبقیّة هذا الخلق ؟ قال : یلهى واللَّه عنهم ما یعبأبهم قال : قلت : وعمّ یسألون ؟ قال : عن الحجّة القائمة بین أظهرکم ، فیقال : للمؤمن : ما تقول فی فلان بن فلان ؟ فیقول : ذاک امامى ، فیقال نم أنام اللَّه عینک ویفتح له باب من الجنّة فما یزال یتحفه من روحها إلى یوم القیامة ویقال للکافر : ما تقول فی فلان بن فلان ؟ قال : فیقول : قد سمعت به ما أدری ماهو ، فیقال له ، لا دریت قال : ویفتح له باب من النّار فلا یزال یتحفه من حرّها إلى یوم القیامة . (12)

ابوبکر حضرمى مى گوید : به حضرت ابوجعفرعلیه السلام عرض کردم : خدا امور شما را اصلاح کند چه کسانى در قبر هایشان سؤال مى شوند ؟ حضرت فرمودند : کسانى که در ایمان خالص باشند و کسانى که در کفر خالص باشند .

سؤال کردم : پس با بقیه خلق چه مى شود ؟ فرمودند : از آنان دست بر مى دارند و اعتنائى نمى شوند پرسیدم : از چه چیزى سؤال مى شوند ؟ فرمودند : از حجتى که نزد شما قائم شده پس به مؤمن گفته مى شود : در مورد فلان بن فلان چه مى گویى ؟ او مى گوید : ایشان امام و پیشواى من است .سپس گفته مى شود : بخواب (آرام بگیر) خداوند به چشمان تو آرامش بخشد و دربى از بهشت بر او گشوده مى شود پس تا روز قیامت دائماً تحفه هایى داده مى شود و به کافر گفته مى شود : در مورد فلان بن فلان چه مى گویى ؟ حضرت فرمودند : پس کافر مى گوید : نامش را شنیده ام و لکن نمى دانم او کیست . پس به او گفته مى شود : البته مى دانى . پس از آن دربى از آتش بر او گشوده مى شود که دائماً هدایایى آورده مى شود از حرارت آن آتش تا بر پا شدن قیامت .

6 ـ علامه مجلسى رحمه الله از کتاب ارزنده امالى شیخ صدوق رحمه الله نقل نموده است :

قال الصادق علیه السلام : من أنکر ثلاثة أشیاء فلیس من شیعتنا : المعراج ، والمسآءلة فی القبر ، والشفاعة . (13)

امام صادق علیه السلام فرمودند : هر کس سه چیز را انکار کند از شیعیان ما نیست : معراج و سؤال در قبر و شفاعت .

7 ـ علامه مجلسى رحمه الله از کتاب علل الشرایع نقل فرموده :

عن علیّ علیه السلام : «عذاب القبر یکون من النمیمة والبول وعزب الرجل عن أهله» . (14)

سخن چینى و از نجاست بولى پرهیز نکردن و دورى از اهل (بد رفتارى باخانواده) باعث عذاب قبر است .

8 ـ و قال علیّ بن الحسین علیهما السلام : إنّ القبر روضةٌ من ریاض الجنّة ، أو حفرةٌ من حفر النیران» . (15)

همانا قبر باغى است از باغهاى بهشتى ، یا چاله اى از چاله هاى دوزخ .

از آنچه گذشت از روایات و گفتار پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله و ائمه معصومین علیهم السلام بخوبى استفاده مى شود که روح انسان پس از انتقال و جدائى از بدن در عالمى بنام عالم برزخ قرار مى گیرد و از همان ابتداى مرگ تا هنگام قیامت و برگشت روح به بدن (که توضیح داده خواهد شد) عالم برزخ نامیده مى شود و قبر هم قسمتى از ابتداى برنامه عالم برزخ است .

و از روایات گذشته نیز بخوبى استفاده مى شود که در عالم قبر و برزخ سؤال از عقائد و عذاب و نعمت مسلّم است .

وجود بهشت و دوزخ در عالم برزخ

از مطالبى که از بعضى احادیث گذشته و قسمتى از آیات و احادیث دیگر استفاده مى شود، وجود بهشت و دوزخ در عالم برزخ است؛ آنهائى که در نعمت و آسایش مى گذرانند جایگاه آنان بهشت برزخى ، و آنانى که در گرفتارى و عذاب مى باشند جایگاه آنها دوزخ برزخى است، در این مورد روایات و احادیث متعددى نقل شده و به بعضى از آیه هاى قرآن نیز براى اثبات آن استشهاد شده است که بعضى از مدارک بشرح زیر است .

1 ـ علامه بزرگوار مجلسى رحمه الله از کتاب ارزنده علل الشرایع نقل مى کند :

عن الحسین بن بشّار عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال : سألته عن جنة آدم فقال : جنّة من جنان الدنیا تطلع فیها الشمس والقمر ، ولو کانت من جنان الخلد ما خرج منها أبداً . (16)

حسین بن بشار از حضرت صادق علیه السلام از بهشت حضرت آدم سؤال کرد ؟ امام ششم علیه السلام فرمودند : بهشت آدم بهشتى از بهشتهاى دنیا است که طلوع و غروب آفتاب براى آن مى باشد و اگر بهشت ابدى (یعنى آخرت) مى بود ، هرگز از آن خارج نمى شد .

از حدیث یاد شده بخوبى استفاده مى شود که در عالم قبل از عالم قیامت بهشت بلکه بهشتهائى وجود دارد .

2 ـ قال رجل لأبی عبداللَّه علیه السلام : ما تقول فی قول اللَّه عزّ وجلّ : «النَّار یُعْرَضُوْنَ عَلَیْها غُدُوّاً وَعَشِیّاً»؟ فقال ابوعبداللَّه علیه السلام : ما یقول الناس فیها؟ فقال: یقولون : إنّها فی نار الخلد وهم لا یعذّبون فیما بین ذلک ، فقال علیه السلام : فهم من السعداء فقیل له : جعلت فداک فکیف هذا ؟ فقال : إنّما هذا فی الدنیا فأمّا فی نار الخلد فهو قوله : «وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ اَشَدَّ العَذابِ» (17)

شخصى به حضرت صادق علیه السلام گفت : چه مى گوئید در ارتباط با فرموده خداوند ، که آتش عرضه داشته مى شود بر آنها (آل فرعون) صبحگاه و هنگام شب ؟ حضرت صادق علیه السلام فرمودند : مردم (یعنى اهل سنت) در این مورد چه مى گویند ؟ گفت : آنها مى گویند : آن گرفتارى و عذاب براى آل فرعون در عالم آخرت است و آل فرعون در فاصله بین دنیا و آخرت در عذاب و گرفتارى نمى باشند . امام ششم علیه السلام فرمودند : پس آنان از اهل سعادت مى باشند . به حضرت صادق علیه السلام عرضه شد فداى شما شوم پس چگونه خواهد بود ؟ امام ششم علیه السلام فرمودند : این گرفتارى و عذاب که در آیه یاد شده براى آل فرعون گفته شده است در عالم دنیا (یعنى قبل از قیامت در عالم برزخ) است و آنچه مربوط به عالم جاودان و ابدى است این آیه شریفه است (که خطاب به فرشتگان مى شود: هنگامى که به پا خواست قیامت ، داخل نمائید آل فرعون را در شدیدترین عذاب .

از این حدیث بخوبى استفاده مى شود که قبل از عالم آخرت و قیام قیامت در عالم برزخ عذاب و گرفتارى و آتش وجود دارد .

3 ـ عن ابراهیم بن اسحاق قال : قلت لأبی عبداللَّه علیه السلام : أین أرواح المؤمنین ؟ فقال : أرواح المؤمنین فی حجرات فی الجنّة ، یأکلون من طعامها ، ویشربون من شرابها ، ویتزاورون فیها ، ویقولون : ربنّا أقم لنا الساعة لتنجز لنا ما وعدتنا ، قال : قلت : فأین أرواح الکفّار ؟ فقال : فی حجرات النّار ، یأکلون من طعامها ، ویشربون من شرابها و یتزاورون فیها ، ویقولون ربنّا لا تقم لنا الساعة لتنجز لنا ما وعدتنا . (18)

ابراهیم فرزند اسحاق ، از امام ششم علیه السلام سؤال کرد که ارواح اهل ایمان کجا هستند ؟ فرمودند : ارواح مؤمنین در حجره هاى بهشتى مى خورند و مى آشامند و یکدیگر را زیارت مى کنند و مى گویند : خدایا قیامت را بر پا کن تا به آنچه به ما وعده داده اى برسیم . ابراهیم گفت : ارواح کفار کجا هستند ؟ فرمودند : در حجره هائى از آتش مى خورند و مى آشامند و یکدیگر را ملاقات مى کنند و مى گویند : خدایا قیامت را بر پا منما تا گرفتاریهائى که براى ما مقرّر فرموده اى به ما نرسد .

سه حدیث یاد شده نمونه اى است از دهها حدیث که در بابهاى مختلف احتضار و دفن و تلقین جنائز و معجزات ائمه علیهم السلام و حالات بعضى از بزرگان مانند سلمان فارسى رسیده است .

اکنون مناسب است بعضى از احادیثى که موجبات آسایش هنگام مرگ و بعد از آن را بیان نموده اند، یادآور شویم.

1ـ پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله بر یکى از اصحابشان که در حال احتضار بود وارد شدند و سفارش او را به ملک الموت کردند پس از آن احاطه عزرائیل را به همگان بیان فرمودند :

فقال رسول اللَّه صلى الله علیه وآله : إنّما یتصفّحهم فی مواقیت الصّلوة ، فان کان ممّن یواظب علیها عند مواقیتها لقنه شهادة أن لا إله إلّا اللَّه ، وأنّ محمّداً رسول اللَّه ، ونحىّ عنه ملک الموت ابلیس . (19)

پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله فرمودند : همانا عزرائیل بررسى مى کند خانواده ها را در همه نقاط هنگام نماز ، آنانى که هنگام نماز ، مواظب نماز شان در وقت نماز بوده اند عزرائیل شهادتین را تلقین آنها نماید و شیطان را از آنها دور مى سازد .

2 ـ علامه بزرگوار مجلسى رحمه الله از تفسیر امام حسن عسکرى علیه السلام نقل مى کند :

قال علیّ بن أبی طالب علیه السلام : من قوّى مسکیناً فی دینه ، ضعیفاً فی معرفته على ناصب مخالف فأفحمه، لقّنه اللَّه یوم یدلى فی قبره أن یقول : اللَّه ربّی ، ومحمّد نبیّی ، وعلیّ ولیّى ، والکعبة قبلتی ، والقرآن بهجتی وعدّتی ، والمؤمنون إخوانی ، والمؤمنات أخواتى ، فیقول اللَّه : أدلیت بالحجة فوجبت لک أعالى درجات الجنّة ، فعند ذلک یتحوّل علیه قبره أنزه ریاض الجنّة . (20)

حضرت امیرالمؤمنین على علیه السلام فرمودند : هر کس تقویت کند کسى را که در دینش نیازمند ، و در معرفتش ضعیف است و تقویت کند او را در ارتباط با دشمن ائمه معصومین علیهم السلام تلقین کند خداوند او را هنگامى که در قبر گذارده شود (حقایقى را که وسیله نجات او است) خدا پروردگار من است ، و محمّد پیامبر من است ، على ولى من است ، کعبه قبله من است ، و قرآن وسیله نجات و ذخیره من است ، و مردان با ایمان برادر من ، زنان با ایمان خواهر من مى باشند ، آنگاه به او گفته مى شود درجات عالیه بهشت را براى تو مقرر نمودیم آنگاه قبر او باغستان بهشت خواهد شد .

3 ـ قال أبوعبداللَّه علیه السلام : خیر ما یخلفه الرجل بعده ثلاثة : ولد بارّ یستغفر له ، وسنّة خیر یقتدی به فیها ، وصدقة تجری من بعده . (21)

امام ششم علیه السلام فرموده اند : بهترین چیزى که انسان پس از خود بجاى مى گذارد سه چیز است :

الف) فرزند صالح که براى پدر طلب مغفرت کند .

ب) روش پسندیده اى که دیگران به آن اقتداء کنند .

ج) صدقه اى که پس از او جارى باشد .

4 ـ عن معاویة بن عمّار قال : قلت لأبی عبداللَّه علیه السلام : أیّ شیء یلحق الرجل بعد موته ؟ قال : یلحقه الحجّ عنه ، والصدقة عنه ، والصوم عنه . (22)

معاویه بن عمار گوید : به حضرت صادق علیه السلام گفتم : چه چیز پس از مرگ انسان به انسان ملحق مى گردد ؟ فرمودند : حج و صدقه و روزه که از طرف فوت شده انجام گیرد .

 نوشته شده توسط محمد جوانمردی در سه شنبه 88/8/12 و ساعت 8:18 عصر | نظرات دیگران()