"و یوم ینفخ فی الصور ففزع من فی السموات و من فی الارض من شاء الله وکل اتوه داخرین""نفخ صور - دمیدن در بوق" کنایه است از اعلام به جمعیت انبوهی چون لشکر، مطلبی را که باید همگی عملی کنند، مثل اینکه همگی در فلان روز و فلان ساعت‏حاضرمقصود از نفخ در صور در آیه: "و یوم ینفح فی الصور ففزع من فی السموات و من فی الارض..."کدام نفخه است؟باشند و یا حرکت کنند و یا امثال این، و کلمه"فزع"بطوری که راغب گفته به معنای آن‏گرفتگی و نفرتی است که از منظره‏ای نفرت آور به انسان دست می‏دهد و فزع هم از همان‏جنس جزع است ⁽¹⁾ و کلمه"دخور"به معنای کوچکی و خواری است.

بعضی ⁽²⁾ گفته‏اند: مراد از این نفخ صور، نفخه دومی است که با آن، روح به کالبدهادمیده می‏شود، و همه برای فصل قضاء مبعوث می‏گردند، مؤید این، جمله ذیل آیه است که‏می‏فرماید: "و کل اتوه داخرین"یعنی همگی با ذلت و خواری بدانجا می‏آیند، چون مراد از"اتوه - می‏آیند آن را"حضورشان نزد خدای سبحان است و نیز مؤید دیگر آن استثنای"من‏شاء الله - هر کس را که خدا بخواهد"، از حکم فزع است، که بعد از آن جمله"و هم من فزع‏یومئذ امنون"، را در باره نیکوکاران آورده و همین خود دلالت می‏کند بر اینکه فزع مذکور همان‏فزع در نفخه دوم است.

بعضی ⁽³⁾ دیگر گفته‏اند: مراد از آن، نفخه اول است که با آن همه زندگان می‏میرند، به دلیل اینکه در جای دیگر فرمود، "و نفخ فی الصور فصعق من فی السموات و من فی الارض‏الا من شاء الله ثم نفخ فیه اخری فاذا هم قیام ینظرون" ⁽⁴⁾ چون" صعقه"، در این آیه همان فزع‏در آن آیه است، که در هر دو آیه، نتیجه نفخه اولی گرفته شده و بنا بر این، مراد از جمله" کل‏اتوه داخرین"رجوعشان به سوی خدا به سبب مردن می‏باشد.

و بعید نیست که مراد نفخ در صور، در این صورت مطلق نفخ باشد، چه آن نفخی که‏با آن می‏میرند و یا آن نفخی که با آن زنده می‏شوند، برای اینکه، نفخه هر چه باشد ازمختصات قیامت است و اینکه بعضی در فزع و بعضی در ایمنی هستند و نیز کوهها به راه‏می‏افتند، همه از خواص نفخه اول باشد و اینکه مردم با خواری نزد خدا می‏شوند، از خواص‏نفخه دوم باشد، که بنا بر این احتمال، اشکالی که چه بسا ممکن است‏بر هر دو وجه سابق‏بشود دفع می‏گردد.

خدای تعالی از حکم فزع عمومی که شامل همه موجودات آسمانها و زمین است‏جمعی از بندگان خود را استثناء کرده و به زودی گفتاری پیرامون این استثناء خواهد آمد، آنجا که در باره جمله"و هم من فزع یومئذ امنون"بحث‏خواهیم کرد.

و ظاهرا مراد از جمله"و کل اتوه داخرین"رجوع تمامی موجودات عاقل در آسمانها وزمین است، حتی آنهایی که از حکم فزع استثناء شده‏اند(چه آنها و چه اینها)همه نزدپروردگار متعال حاضر می‏شوند و آیه شریفه"فانهم لمحضرون الا عباد الله المخلصین" هم‏با این گفتار ما منافات ندارد و نمی‏خواهد غیر این را بگوید، چون مراد از حضور در آن، مطلق‏حضور و رجوع به خدا نیست، بلکه مراد از آن حضور در موقف حساب و سؤال است، ممکن‏است همه به سوی خدا برگردند و حتی استثناء شدگان نیز برگردند و نیز بندگان مخلص خدابرگردند، و لیکن بندگان مخلص در موطن جمع حاضر نشوند، نه اینکه بعث و رجوع نداشته‏باشند، پس آیات قیامت نص صریحند بر اینکه بعث‏شامل همه خلائق می‏شود و احدی از آن‏مستثنا نیست.

و اگر دخور و ذلت را به اولیای خدای تعالی هم نسبت داده، منافاتی با عزت آنان نزدخدا ندارد، چون عزت و غنای بنده نزد خدا ذلت و فقر او است در نزد خودش، بله ذلت‏دشمنان خدا در قبال عزت کاذبه‏ای که برای خود قائل بودند، ذلت واقعی و خواری حقیقی‏است.

پی‏نوشتها:

(1)مفردات راغب، ماده"فزع".

(2)روح المعانی، ج 20، ص 30.

(3)روح المعانی، ج 20، ص 31.

(4)در صور دمیده می‏شود، پس می‏میرند همه کسانی که در آسمانها و زمینند، مگر آن کس که‏خدا بخواهد، پس آنگاه باری دیگر در آن دمیده می‏شود، که ناگهان همه به حال ایستاده، زنده می‏شوند، که دارند تماشا می‏کنند.سوره زمر، آیه 68.

ترجمه تفسیر المیزان جلد 15، (علامه طباطبایی)